Shkruan: Shevki SH.VOCA

Një vepër e veçantë për historinë tonë kombëtare e shkruar pak më ndryshe

"Nga perandoria Osmane ne Shqipëri e shkruam historine me tolerance..."
(Osmanlid'dan Arnavutluk'a tarihi hoşgörüyle yazdik...)

Vepra në fjalë është botim i përmbledhjes së kumtimeve të mbajtura gjatë zhvillimit të punimeve të "Konferencës Shkencore Ndërkombëtare" e mbajtur në Tiranë me 2 e 3 qershor 2005., nën organizimin e Zyrës së Administratës Turke për Bashkëpunim e Zhvillim pranë Kryeministrisë (TIKA), dhe Zyrës Rajonale në Tiranë, me titull "Toleranca në aktet administrative osmane", ("Osmanli Idari Yazişmalarinda Hoşgörü"). Karakteristikë e këtij libri është botimi i saj në dy gjuhë; në gjysmën e parë të librit gjenden kumtesat e botuara në gjuhën shqipe ndërsa gjysma tjetër e këtyre kumtesave është në gjuhën turke dhe ka 481 faqe me materiale shkencore, plus shtojca me disa faqe në fund të librit e ilustruar me fotografi të pjesëmarrësve të kësaj konference.
Në këtë Konferencë me kumtimet e tyre u angazhuan njëzet studiues, që vinin nga Turqia, Maqedonia, Kosova, Greqia dhe nikoqirët nga Shqipëria. Kumtimet e mbajtura në Konferencë që siç thotë në parathënien e veprës prof. as. Nevila Nika, i kushtohen dëshmive të tolerancës dhe mirëkuptimit, të nxjerra nga burimet osmane duke ju referuar një baze të re të dhënash. Në ç'mënyrë ato japin pa dyshim një ndihmesë akoma më të madhe në kuptimin më realist të historisë. Ndoshta këtu është me vend të themi se nëpërmjet tyre gjithkush ka mundësi të gjejë një shpjegim më shkencor të shkaqeve se si mundi një super shtet si Perandoria Osmane shumëkombëshe shumëgjuhëshe dhe shumë fesh të mbijetojë kaq gjatë, gati për pesë shekuj me radhë. (N. N.).
Kumtesa e parë e prezantuar në këtë libër është i studiuesit të njohur prof. dr. Shaban Sinani, me titull: "Burime për pozitën e kishës në ish-perandorinë osmane", në të cilën mes tjerash autori shpjegon për aktet e administratës së lartë osmane (fermane, berate) të cilat urdhëronin ndërtime dhe meremetime manastiresh, qelash e kishash katolike. Ato gjithashtu informojnë për raportet e ish-perandorisë osmane me rendet (urdhëratë) e të krishterëve romanë në Shqipëri, për regjistrimin e kishave dhe të pasurive të tyre, deri për konfirmimin apo emërimin e funksionarëve të lartë kishtarë (ipeshkvij, abat etj.), ku autori më pas i radhit disa prej fermanëve të sulltanit dhe korrespodencat e ipeshkvit të Shkodrës e të tjerë...Ndërsa një kategori të veçantë fermanësh që janë me mjaft rëndësi për të kuptuar dhe analizuar raportet midis pushtetit perandorak dhe të kishës ortodokse, apo siç thotë ky autor qëndrimi më i saktë ndaj besimit të të tjerëve, janë fermanët me karakter nominimi, konfirmimi, apo rikonfirmimi në detyrë të prelatëve të lartë të kishës në fjalë. Fermanë të tillë shkruan më tej autori njoftojnë se autoritetet perandorake jo vetëm që e njihnin pushtetin e kishës, por i jepnin fuqi shtetërore juridike atij pushteti, brenda autonomisë së vetë.
Autori i shkrimit në vazhdim "Pronat e të krishterëve dhe pozita e faltoreve të tyre në fermanët sulltanorë" është prof. dr. Aleksander Meksi, i cili përveç tjerash kur bëhet fjalë për interesat e pronësisë individuale në mes tjerash thekson fermanin e vitit 1737 ku, ndër
të tjera, i tërhiqet vëmendja për cenime të të drejtës pronësore të një krishteri. Ndërkaq që autori përmend edhe ferman tjerë si ai i datës 1690, ku urdhërohen spahinjtë e Delvinës që të mos kërkojnë taksa nga pronat kishtare, pastaj rastin e Kamenicës (1699) ku gjithashtu urdhërohet në mos cenimin e pronave kishtare, e deri tek një ferman i sulltan Abdyl Mexhidit i vitit 1852, ku bëhet fjalë për një urdhër në të cilën thuhet që të mos preken me taksa banorët e krishterë të kalasë së Elbasanit... Petrika Thëngjilli nga Universiteti i Tiranës sjell punimin "Ligji dhe drejtësia në fermanët", në të cilën pos tjerave ofron të dhëna interesante të shek. XVII për mbrojtjen që i bënte perandoria osmane rajës së fshatrave të Elbasanit dhe të Shpatit nga fajdexhinjtë me rastin kur raja ishin ankuar kundër fajdexhinjve të këtyre dy qyteteve të cilët i kishin gjobit me kamata të larta për borxhin e huazuar. Sulltani kishte urdhëruar gjykimin e fajdexhinjve në Stamboll në praninë e përfaqësuesve të të ankuarve. Shteti gjithashtu, vazhdon autorja duke theksuar se rajën e mbronte edhe nga prerja e parave falsë të cilat zhvlerësonin monedhën dhe përkeqësonin nivelin e jetesës. Ndërsa në gjysmën e dytë të shek. XVII (1677), sulltani i kishte bërë me dije kadiut të Vlorës, meqenëse myteselimi njëfarë Aliu, në kundërshtim me ligjin e shenjtë u kishte bërë zullum të vobektëve dhe u kishte ra në qafë këtyre, u pushua nga puna. Të mos lejoni njeri të veprojë në kundërshtim me ligjin e shenjtë dhe me urdhrin tim të nderuar. Jo rrallë sulltani shkarkonte edhe kadi nga detyra, etj. Ndërsa as. Prof. dr. Nevila Nika, në një studim relativisht të shkurt, me temën "Probleme të familjes dhe pronësisë në dokumentet e administratës osmane", trajton problemet në lidhje me familjen si një qelizë thelbësore e një shoqërie, si dhe problemet e pronësisë, ku bie në pah dokumenti më i hershëm që bënë fjalë pikërisht për një problem të tillë që është fermani i sulltan Bajazitit të II, i vitit 1484 me anë të të cilit ai i dhuronte si favor për shërbimet e tij, Iljaz bej Mirohorit, një timar në katundin Vithkuq...Shkrimi "Fermanët sulltanorë si forma të dhënies së të drejtës ndër shqiptarët" të autorit Kaliopi Naska, bënë fjalë për fermanët si dokumente që kryesisht dalloheshin mbi të gjitha tipat e tjerë të dokumenteve për përkryeshmërinë e tyre nga pikëpamja kompozicionale, gjuhësore, kalo-grafike dhe përmbajtjesore. Autori thekson se brenda 600 fermanëve të Shqipërisë zbulohet një realitet që na lejon të kuptojmë se ka tolerancë në këto akte etj. Ndërkaq në qendër të kumtesës së studiuesit të njohur të çështjes kombëtare prof. dr. Gazmend Shpuza, është punimi me titull "Bashkëjetesa ndërfetare midis shqiptarëve", ku autori me fakte dhe argumente shtjellon çështjen e kësaj dukurie të popullit tonë e cila me siguri është ndër të radha në botë. Ajo çka i dallon dukshëm shqiptarët e të dy besimeve nga të tjerët e veçanërisht nga fqinjët thotë autori, është bashkëjetesa e ngushtë ndërfetare që ka mbijetuar me shekuj. Ai citon studiuesin e mirënjohur Aristidh Kola i cili në librin e tij "Arvanitët" (Athinë, 1986) mes tjerash me të drejtë thekson, që nuk ka ekzistuar asnjë rast i kthimit të fesë me dhunë nga ana e turqve, duke e konsideruar këtë si "gënjeshtër qëllim keqe". Më tej ai ngul këmbë që "Ndërrimi i fesë së shqiptarëve me dhunë është pjell e fantazisë dhe shpikje e murgjve dhe nuk është aspak e hijshme që ta pretendojnë këtë historianët" (A. K.). Pason shkrimi "Elita kulturore shqiptare në letërsinë shqipe me alfabet arab", me autorë Dr. Genciana Abazi Egro, nga Instituti i Gjuhësisë Tiranë. Autorja pasi zënë në gojë letërsinë shqipe të krijuar në viset shqiptare nga komuniteti mysliman kryesisht gjatë shek. XVIII., për çka thotë se është një segment letrar më pak i studiuar në historinë e letërsisë shqipe, dhe pasi sqaron fenomenin e këtij emërtimi letrar, ajo thekson se letërsia shqipe me alfabet arab është produkt i elitës së re myslimane të krijuar në trojet shqiptare, pas vendosjes së turqve osmanë në Shqipëri. Ajo lindi në radhë të parë si nevojë shpirtërore e kësaj elite për të krijuar dhe shprehur në shqip etj. "Administrata e Perandorisë Osmane Nuk I Ndryshoi Me Forcë Toponimet E Popujve Të Krishterë Të Ballkanit" është kumtesa e studiuesit të njohur kosovar prof. dr. Ilijaz Rexha nga Prishtina, i cili na jep të dhëna mjaft interesante për tolerancën e administratës osmane e cila kishte sistemin e saj specifik administrativ-juridik, me çka ajo qysh në fillim u tregua tolerante ndaj institucioneve që i kishte hasur në territorin e ish Perandorisë-bizantine dhe shteteve tjera të Ballkanit, duke mos i ndryshuar ligjet tradicionale dhe zakonore të popujve të krishterë. Duke u bazuar në burimet shkrimore dhe arkivore, autori thekson se shihet qartazi që administrata osmane nuk kishte vepruar ashtu siç kishte vepruar administrata e mëhershme mesjetare sllave, ku shumicën e toponimeve të popujve autokton të Ballkanit, e sidomos ato të popullit shqiptar, i ndryshoi në mënyrë arbitrare, duke i sllavizu tërësisht etj. Ndërsa nga Instituti i Historisë Nacionale të Maqedonisë nga Shkupi, vjen prof. dr. Ahmet Sherif me punimin "Vakëfet dhe roli i tyre në Perandorinë osmane" i cili prezanton rolin e rëndësishëm të vakëfeve që ka pasur në jetën e përditshme në zhvillimin e jetës arsimore, kulturore dhe fetare-shpirtërore të popullatës gjatë Perandorinë osmane. Autori shpjegon se vakëfet e para në vendet e Ballkanit, janë paraqitë menjëherë pas depërtimit dhe pushtimit të Osmanlinjve. Vakëfet paraqitnin komplekse të mëdha të përbëra nga objekte të shumta fetare, bamirëse dhe objekte me karakter profan të cilat ndërtoheshin me ndihmën e tyre, thekson mes tjerash studiuesi A. Sherif. "Fermanët sulltanor dëshmi të tolerancës ndërfetare në shtetin Osman" është kumtesa e prof. dr. Nezir Bata i Universitetit të Tiranës, i cili pasi jep shpjegime rreth përmbajtjes së vlerave estetike dhe artistike të konsiderueshme të fermanëve të cilat shprehen edhe në aspektin stilistikor, kaligrafik, dekorativ etj., dhe që shtrihen në një hapësirë kohore për një periudhë gati 600 vjeçare, dhe në një hapësirë gjeografike që sjellin të dhëna për historinë e mbi 20 shteteve të pavarur të formuara pas shkatërrimit të Perandorisë Osmane, ai shpjegon për tolerancën e kësaj perandorie ndaj popullsive dhe grupeve jo myslimane gjë që tregon edhe fakti që emrat dhe fetë e vendeve Ballkanike vazhduan të ekzistonin gjatë gjithë sundimit Osman. Fermanët në vazhdim thotë autori, tregojnë se politika e taksave e ndjekur nga shteti osman ishte shumë e kujdesshme. Tema tjetër e radhës "Forma dhe përmbajtja e fermanëve sipas burimeve arkivore" e Dr. Entela Muça, nga Arkivi shtetit të Tiranës, jep të dhëna interesante për Perandorinë Osmane rreth saktësisë në organizimin dhe funksionimin e saj, duke filluar nga elementet që në pamje të parë duken jo fort të rëndësishme e deri në hallkat më të ndërlikuara, nga elementi më i thjeshtë e deri tek ato të hartuara nga vetë padishahu, dhe vazhdon duke theksuar që krijimit të këtyre dokumenteve u është kushtuar kujdes deri në detaje më të imta. Më pas fillon me sqarimin e dokumenteve veç e veç prej asaj që i përkiste vetë padishahut, të atyre me urdhra shtetërore, dokumente brenda qytetit dhe zyrave, dokumente me raporte dhe lutje-kërkesa e shumë të tjera. Autorja pastaj sqaron problemet e trajtuara në fermanët sipas degës së veprimtarisë e cila reflektohet në përmbajtjen e tyre që i ndanë në shtatë grupe duke dhënë shpjegime të duhura veç e veç. Prof. dr. Nevzat Yalçintaş, në punimin me titull "Islami drejtësia dhe Osmanët", jep të dhëna interesante studimore në lidhje me
përcaktimin e drejtësisë në islam, ku duke zbërthyer drejtësinë e cila thotë autori ka prejardhje hyjnore ndalet në pika të shkurta në drejtësinë në nivel të individit, drejtësinësi themel i sistemit social etj. Pastaj kalon në vlerat më të ndritura të Qytetërimit dhe të Kulturës Osmane që i bënë Osmanët të njohur, si për shembull: Drejtësia, shteti ligjor, barazia, liria e plotë fetare, punët botore dhe kështu me radhë. Ndërsa Dr. Mehmet Aykaç-koordinatori i punës sociale pranë ambasadës turke në Tiranë i cili kishte zgjedh kumtesën me temën "Këndvështrimi i shtetit osman mbi qeverisjen dhe shërbimin (shembuj nga urdhëresat)" në të cilën përqendrohet për Listën e amaneteve të zotërimeve, Arshivat Osmane, Urdhëresat. Pastaj bënë fjalë për urdhëresat që ruhen në arkivat e Shqipërisë, dhe për shembuj që vinin nga Urdhëresat lidhur me Shqipërinë, Urdhëresa që i është dërguar gjykatësit të ligjit të Beogradit, në të cilën bëhet fjalë për ligjin e sulltan Sylejmanit, që i mbron të drejtat e popullit, i cili jeton në zonën e Beogradit, që lidhet me Shqipërinë e pushtuar në luftën e Kosovës të vitit 1389, e deri tek një urdhëresë e të drejtave të njeriut dërguar gjykatës së Beogradit në vitin 1558. Me një material mjaft joshëse për interesin e historisë tonë kombëtare, shkruar më ndryshe nga ato deri më tani, me përjashtim të disave, vjen Prof. dr. Muzafer Tufan, me trajtesën e tij që mbanë titullin "Toleranca Osmane që mbrojti identitetin e popullit shqiptar" i cili me një shpjegim të thellë dhe të qartë që siç shprehet prof dr. Nevzat Yalçintasi, tregon një profesionalizëm mbi historinë e popujve të Ballkanit, me të cilën me pa dyshim jep një ndihmesë shumë të madhe për këtë çështje. Në fund të kësaj trajtese përveç të dhënave tjera autori ka lënë vend, me çka pasurohet edhe më tepër ky shkrim, për prezantimin e të gjithë Kryeministrave, kryesekretarëve dhe kapitenëve të flotave Osmane me origjinë shqiptare. Në çka përmenden 9 kapiten flotash, 5 kryesekretar dhe 35 kryeministra.
Nocioni i mirëkuptimit është një nocion që ka një histori kulturë dhe filozofi fetare. Kështu e fillon punimin e tij as. prof. dr. Ahmet Hikmet Eroğlu nga Universiteti i Ankarasë, Fakullteti Teologjik, me titull "Mirëkuptimi i shtetit Osman ndaj atyre që nuk ishin mysliman" dhe vazhdon me zbërthimin e kësaj trajtese duke u përqendruar në politikën që ndiqte shteti osman në lidhje me popujt jomyslimanë, pastaj me mirëkuptimin e treguar ndaj njerëzve jomysliman në certifikatat e tyre, duke bërë fjalë për shtetin osman e cila ishte e organizuar sipas atij sistemi që quhej sistemi popullor, e që ky sistem popullor thekson më tej autori ka qenë një sistem jo i mbështetur në racë, por në besim. Në një sistem të tillë njerëzit janë organizuar sipas besimeve të tyre në ç'mënyrë ata edhe i kanë vendosur kontaktet me shtetin. Pedagogu në degën e Gjuhës dhe Letërsisë Turke në Universitetin e Shkupit, Dr. Fadil Hoxha sjellë kumtesën "Rreth poetëve shqiptarë në poezinë e divanit Osman", në të cilën pasi që jep sqarime rreth etimologjisë së fjalës tezkire nga gjuha arabe "ziker", që do të thotë diçka që shërben, që bëhet shkak për të kujtuar e që në fushën e letërsisë ka një game shumë të gjerë të përdorimit, ai në qendër të objektivit të këtij shkrimi e venë njëfarë Ali Emiri i cili në veprën e tij "Tezkire-i Shuarayi Amid" fletë për autobiografinë e gjithsejtë 212 poetëve të ndryshëm të cilët me shkrimet e tyre kanë kontribuar në poezinë e divanit osman, në mesin e të cilëve bënë fjalë edhe për 20 poet të njohur shqiptar që kanë vepruan brenda kufijve të Shqipërisë, prej të cilëve nëntë janë nga Shkodra, katër nga Tirana, tre nga Kruja, dhe nga një prej Peqini, Ulqini, Kavaja, dhe Zileja. Ndërsa në vijim të kësaj kumtese autori i prezanton edhe emrat e tyre. Dr. Giyasettin Aytaş sjellë trajtesën me
temën "Analizat thelbësore të nocionit të mirëkuptimit në dokumentet e periudhës Osmane dhe Shqipëria". Autori pasi ndalet në përgjithësi mbi nocionin "mirëkuptim" ai ndalet edhe mbi rëndësinë që ka ky nocion për shtetin dhe individin. Dr. Aytaş në këtë punim më tepër përqendrohet rreth rolit të tarikatit bektashi në Shqipëri, për çka thotë se shtrirja e bektashizmit në Shqipëri është më tepër një fryt i gjendjes politike, historike, fetare, kulturore, ekonomike dhe ushtarake, etj. dhe më pas e jep historikun e informacioneve të para të bektashizmit në Shqipëri, duke e përcjell me disa urdhëresa të sulltanëve. Trajtesa tjetër e radhës "PAQJA, SIGURIA DHE DREJTËSIA NË MODELIN OSMAN" me nëntitull Rikthimi i Paqes Kundra Dhunës Globale, i autorit nga Turqia Dr. Hilmi Demir, i cili me punimin e vet mundohet të jap shpjegime për bazat juridike dhe morale të modelit Osman, e cila për tu sjellë paqen dhe vlerat fetare dhe filozofike mbështetjen e gjente tek një siguri dhe drejtësi e mirëfilltë. Në shembujt që i sjellë autori më vonë shihet se në rajon roli kryesor do të jetë i politikës paqedashëse Osmane dhe Shqiptare. Përveç kësaj autori në këtë kumtesë duke bërë krahasime bënë fjalë edhe për fenomenin e globalizmit që po e përjetojmë sot. Ndërsa shkrimi "Gjendja Administrative e Zonës së Shqipërisë së Jugut në Periudhën Klasike dhe mënyra e Drejtimit të Perandorisë Osmane në Shqipëri" i autorit Dr. Önder Bayir, përveç titullit më të gjatë prej të gjitha kumtesave tjera të mbajtura në këtë konferencë, ajo gjithashtu, edhe për nga përmbajtja është më e gjata me rreth 50 faqe. Këtë trajtesë autori e ka nda në tri pjesë që ofrojnë të dhëna mjaftë të pasura, duke filluar prej gjendjes administrative të zonës së Shqipërisë së jugut në periudhën klasike me regjistrat e zonave që supozohet të jenë banuar nga shqiptarët, pastaj kalon në njësite administrative të Livasë së Vlorës në Ejaletin e Rumelisë sipas regjistrit numër TD 99 te vitit 926 H., e deri tek mënyra e qeverisjes së perandorisë Osmane në Shqipëri, në të cilën përfshihen aktiviteti i lidhjeve publike, jeta fetare, arsimi, administratë-financa etj. të cilat përcjellën me faksimile dokumentesh. Ndërkaq që kumtesa e fundit në këtë libër është e Dr. Mustafa Balçi-t , pedagogut në Universitetin e Tiranës, me titull "Stili zyrtar osman në fermane". Autori pas sqarimit etimologjikë të fjalës ferman që vjen nga Persishtja dhe ka kuptimin urdhër, urdhëresë, ai kalon për të sqaruar kuptimet e përafërta që hasen në burime të ndryshme. Ndërsa që në vazhdim na bie në sy një estetikë e shumë anshme të cilin autori për interesa studimi e ka ndarë në këtë mënyrë:
Anën figurative me nën grupe si: a) shkrimet, b) vendosja mbi fletë c) zbukurimet, dhe Anën letrare si: a) semantikë dhe b) vokale etj. pastaj jepen edhe disa sqarime në lidhje me këto.
Me siguri se shfrytëzimi i kësaj vepre nga ana e studiuesve (lexo historianëve) paraqet një interes të madh dhe të veçantë, që në të ardhmen të shkruhet dhe të flitet pak më objektivisht rreth së kaluarës tonë kombëtare e posaçërisht të kohës së qëndrim pesëqind vjeçar turk në vendet Ballkanike.

mesazhi.com