Theofan Popa
Piktura e stilit postbizantin nė Shqipėri mbėshtetet mbi traditat e vjetra tė vendit nė fushėn e artit, duke pėrpunuar edhe ndikimet e shkollės maqedone tė periudhės paleologiane, kishte arritur njė zhvillim tė rėndėsishėm sidomos gjatė shek. XIV [1]. Por kushtet e rėnda tė pushtimit otoman, ndėrsa nga njėra anė i ndėrprenė hovin zhvillimit tė tij tė lirė, u bėnė shkak nga ana tjetėr pėr theksimin e elementėve tė veēorisė nė krahasim me pikturėn e vendeve tė tjera ballkanike.
Duke filluar nga shekulli XVI e deri nga fillimi i shek. XIX, dy janė shkollat e pikturės qė marrin njė zhvillim tė rėndėsishėm nė vendin tonė, si pėrsa i pėrket gjėrėsisė sė aktivitetit, si pėrsa i pėrket nivelit artistik, dhe tė cilavet u pėrket pjesa mė e madhe e thesarit tė pikturės nė stilin postbizantin qė ruhet deri mė sot nė vendin tonė [2]. Kėto dy shkolla, ajo e Beratit ose e Onufrit dhe ajo e Korēės, janė shkolla vendase, tė themeluara nga artistė shqiptarė. Krijimi i tyre lidhur me rrethana ekononike-shoqėrore e politike tė ndryshme. Shkolla e Beratit u zhvillua gjatė shekujve XVI-XVII dhe ajo e Korēės gjatė shekullit XVIII e fillimit te shek. XIX. Por tė dyja kanė si bazė tė pėrbashkėt ambientin kulturor tė ngjashėm, ruajtjen dhe zhvillim e mėtejshėm tė trashėgimisė sė vjetėr, tė dyja ushqehen me talentin e aftėsitė krijuese tė popullit tonė, tė dyja pėrfitojnė nga shkėmbimet e kontaktet e vazhdueshme me popujt fqinjė.
Kjo kumtesė i kushtohet veprimtarisė sė shkollės sė Korēės dhe karakteristikės sė pėrgjithshme tė artit tė saj.
Gjatė shek. XVIII nė vendin tonė shfaqen elemente tė reja nė fushėn ekonomike, politike e shoqėrore. Sikurse dihet, fuqizimi ekonomik i disa feudalėve shqiptarė, krahas dobėsimit tė Perandorisė otomane ndihmoi zėvendėsimin e pushtetit tė sulltanėve, pėr njė pjesė tė mirė me pushtetin e kėtyre feudalėve vendas. Ky fenomen politik nga ana e vet i dha njė farė shtytjeje zhvillimit ekonomik tė vendit. Filloi kėshtu njė shfrytėzim mė intensiv i tokės dhė i bujqve-ēifēi, shtohen zejtaritė, rriten nė numėr e zmadhohen esnafėt, zhvillohen tregjet lokale e rritet tregėtia, shtohen lidhjet me tregjet e jashtėm, etj. Nė sajė tė kėtyre faktorėve, u rritėn e u zhvilluan mė tej qytetet si Berati, Elbasani, Korēa, etj., ndėrsa disa katunde si Voskopoja, Shqipcka, Llunga, Grabova, Vithkuqi, etj., u ngritėn nė «politie». Kjo ngritje ekonomike relative i dha dorė zhvillimit tė kulturės e tė arėsimit dhe depėrtimit tė ideve iluministe tė botės perėndimore tė asaj kohe, nėpėrmjet tė shtimit e zgjerimit tė kontakteve ekonomike me botėn e jashtme. Ngrihen kėshtu shkollat e para, megjithėse nė gjuhėn greke, nga te cilat ajo e Voskopojės, e quajtur akademi, kishte baza arėsimore mė tė larta, nė pėrshtatje me periudhėn historike.
Nė frymėn e kėtij zhvillimi kulturor siē rezulton nga burimet epigrafike [3], nė vendin tonė gjatė shek. XVIII, brenda njė kohe tė shkurtėr, u ndėrtua njė numėr i konsiderueshėm bazilikash tė mėdha nė Voskopojė, nė Korēė, nė Berat, nė Fier, nė Gjirokastėr, etj. Veē kėsaj mori njė hov tė madh arti i pikturės, si dėshmohet nga numri i madh i ansambleve pikturale tė kėsaj periudhe qė ruhen nė vendin tonė, sidomos nė kishat e Shqipėrisė sė mesme e tė jugut.
Njė zhvillim tė veēantė ekonomik, shoqėror e kulturor mori Korēa dhe krahina e saj, (nė tė cilėn pėrfshiheshin qendra tė tilla qytetare si Voskopoja, Shqipcka, Vithkuqi, etj.) Nė kėtė zhvillim, pėrveē faktorėve qė zumė nė gojė mė sipėr mendojmė se duhet tė kenė ndikuar dhe faktorė tė tjerė mė tė veēantė, si p.sh. lidhja mė e ngushtė me botėn e jashtme nėpėrmjet tė rrugėve tė njohura tregėtare tė Ohrit e tė Selanikut, lidhjet me Patriarkinė e Ohrit, qėndrimi i disa figurave shqiptare mjaft aktive nė krye tė kėsaj patriarkie si p.sh. e Joasaf Voskopojarit, themeluesi i Akademisė sė Voskopojės, qėndrimi nė krye tė peshkopatės sė Gorė-Mokrės i Arsen Vakos, me origjinė nga Potkozhani i Mokrės, nga familja e tė cilit rrjedhin piktorėt e familjes sė Zografėve, etj.
Kjo ngritje e veēantė e nivelit shoqėror-kulturor tė Korēės, e lidhur me ringjalljen e traditave tė vjetra nė pėrgjithėsi nė vendin tonė, krijon premisat pėr lindjen nė zonėn e Korēės tė njė shkolle tė pikturės lokale nga artistė vendas, kryesisht korēarė. Kėsaj shkolle i detyrohet pjesa mė e madhe e krijimtarisė pikturale tė vendit tonė gjatė shekujve XVIII e XIX (mbi 30 ansamble tė pikturės murale, pėrveē ikonash tė panumėrta).
Si themelues e kryemjeshtėr i shkollės sė Korēės paraqitet piktori David Selenicasi, i cili ka shumė tė ngjarė tė jetė nga Selenica e Kolonjės [4]. Si bashkėpunėtorė tė drejtpėrdrejtė tė kryemjeshtrit njohim vetėm dy piktorė me emrat Kostandin dhe Kristo. Veprimtaria e filluar nga David Selenicasi pasohet historikisht nga Kostandin Shpataraku [5], nga piktorėt korēarė Kostandin e Athanas Zografi [6], nga bijtė e tyre Terpo dhe Efthim Zografi [7] dhe nga piktorėt prej Grabove Gjergj e Joan Cetiri, me bijt e nipėrit e tyre Naunin, Gjergjin, Nikollėn, Ndinin [8].
Kėtė grup piktorėsh e bashkojnė nė njė shkollė njė varg karakteristikash themelore nė art, e bashkojnė njė varg ndikimesh e huazimesh nė teknikėn e pikturės, nė kopijmin e skenave, tipave, detajeve pikturale etj., qė kalojnė nga mjeshtėrit mė tė moshuar te mė tė rinjtė, nxėnėsit e tyre. Si nga burimet epigrafike [9] ashtu edhe nga gojėdhėnat lokale, qė ruhen deri mė sot, rezulton se midis anėtarėve tė kėtij grupi artistėsh ka qenė njė varg piktorėsh qė kanė qenė jo vetėm nxėnės tė mjeshtėrve mė tė moshuar, po edhe bij ose nipėr tė tyre dhe kanė punuar nė mjaft ansamble bashkėrisht me mjeshtėrit, nė fillim si nxėnės, nė punime teknike tė dorės sė dytė, mė vonė si bashkėpunėtorė, dikush nė pikturėn murale, dikush nė ikonat, simbas prirjes.
Kėshtu p.sh. si nxėnės tė drejtpėrdrejtė tė David Selenicasit paraqiten Kostandini dhe Kristoja, qė ka tė ngjarė tė kenė qenė tė rinj tė talentuar nga Korēa ose Voskopoja. Nė kohė tė Davidit fillon aktivitetin si piktor i ri Kostandin Shpataraku. Pak vjet mė vonė mė 1744, po ky piktor angazhohet me pagesė nga esnafėt e Voskopojės pėr tė punuar ikonat e kishės sė Ardenicės, nė tė njėtjėn kohė kur Kostandini e Athanas Zografi punojnė pikturėn murale tė kėsaj kishe [10]. Terpo dhe Efthim Zografi kanė punuar pėr njė kohė tė gjatė me prindėt e tyre si nxėnės tė thjeshtė e nė mėnyrė anonime. Mė 1782 pėr herė tė parė Terpoja firmon si bashkėpunėtor me tė jatin, Kostandin Zografin, nė pikturėn murale tė kishės sė Libofshit. Kisha e katundit Vanaj ėshtė punuar nga piktorėt Gjergj e Joan Cetiri. Njė legjendė e kėtij fshati dėshmon se piktorėt e kėsaj kishe kanė qenė nxėnės tė piktorėve, qė patėn punuar kishėn e manastirit tė Ardenicės dhe atė tė Libofshit, d.m.th. se kanė qenė nxėnės tė Zografėve.
Tė gjitha kėto e bėjnė tė qartė qė kėtu nuk kemi tė bėjmė me artistė tė shkėputur, pa ndonjė marrėdhėnje midis tyre, po kemi tė bėjmė me njė proces formimi e trashėgimie, qė transmetohet nė mėnyrė tė organizuar nga mėsuesi te nxėnėsi, nga babai te i biri, duke ruajtur karakteristikėn themelore tė artit tė ngritur nga artistėt mė tė talentuar tė shkollės e duke imituar nė raste tė panumėrta veprat mė tė bukura tė realizuara nga kėta artistė.
Nga David Selenicasi ruhet vetėm piktura e Bazilikės sė shėn Kollit tė Voskopojės, e punuar gjatė periudhės 1722-1726 me ndihmėn e Kostandinit e tė Kristos. Mbishkrimi i Kishės, ka shumė tė ngjarė i shkruar nga kėta dy tė fundit, pohon se kisha ėshtė pikturuar «... nga vurca e hollė dhe elegante e gjithėoshenarit David Selenicasit ...». Fakti qė nga piktor Davidi ruhet vetėm njė ansambėl, ndėr tė tjera mund tė ketė lidhje edhe me rrethanat shkatėrruese tė kohės, qė kishat e Voskopojės, nga 24 nė shek. XVIII, i reduktuan deri mė 7.
Veprimtaria e Kostandin Shpatarakut [11] shtrihet gjatė periudhės 1726-1767. Pėrveē ikonave tė shumta, nga ky piktor ruhet sot vetėm piktura murale e kishės sė manastirit tė shėn Marenės si edhe disa fragmente pikturash nė kishat e Llangės. Kėtė piktor ne, deri sa nuk patėm zbuluar ende pikturėn e tij murale, e patėm konsideruar pa e thelluar shumė ēėshtjen, si njė ndjekės tė pikturės sė Athosit [12]. Me zbulimin e studimin e pikturės sė tij murale nė manastirin e Shėn Marenės [13], ne arritėm tė nxjerrim nė dukje tiparet teknike e artistike tė veprės sė tij si njė nga ndjekėsit e shkollės sė Korēės.
Veprimtaria e piktorėve korēarė Kostandin dhe Athanas Zografit, qė nė vetvete ėshtė shumė e madhe, si nė pikturėn murale si dhe nė ikona, dhe shtrihet edhe jashtė kufijve tė atdheut tonė, dihet se pėrfshihet nė periudhėn 1744-1783 [14]. Nga piktorėt Zografė, pėrveē ikonash tė panumėrta, trashėgojmė mbi 10 ansamble pikturale murale. Mbas njė studimi krahasues tė materialeve epigrafike e pikturale tė botuara nga autori grek Pelekanidhi [15] ne erdhėm nė pėrfundim se aktivitetit tė piktorėve korēarė Kostandin e Athanas Zografit, tė njohur deri mė sot brenda dhe jasht atdheut, duhet t' i shtohen edhe dy ansamble pikturale, qė ndodhen nė dy kisha tė Prespės nė Greqi, dhe se fillimi i aktivitetit tė kėtyre piktorėve duhet tė ēohet mė 1741, nė vend tė vitit 1744 [16].
Veprimtaria e Terpos, tė birit tė Kostandinit dhe e Ethimit tė birit tė Athanas Zografit zhvillohet gjatė periudhės 1792-1819 [17]. Veprimtaria e piktorėve grabovarė, qė pėrfshijnė dy breza piktorėsh tė njė familjeje, ėshtė edhe kjo mjaft e madhe nė ikona e piktura murale dhe shtrihet gjatė periudhės 1792-1866 [18]. Nga kjo veprimtari ruhen sot rreth 12 ansamble pikturale. Me piktorėt grabovarė mbyllet tradita e pikturės kishėtare tė vjetėr nė vendin tonė.
Piktura e shkollės sė Korēės mbėshtetet mbi traditėn e pikturės sonė mesjetare, e cila nga ana e saj kishte pėrpunuar ndikimet e shkollės maqedone tė periudhės paleologiane. Kjo del e qartė po tė krahasohen p.sh. apostujt e pikturuar nga Davidi nė shėn Kollė tė Voskopojės me ata qė ngurojnė nė skenėn «Fjetja e shėn Mėrisė» tė kishės sė Ristozit tė Mborjes, e cila ruan piktura tė shek. XIV nga mė tė mirat qė kemi. Del e qartė qė piktor Davidi e ka njohur thellė artin e periudhės paleologiane tė vendit tonė, e ka asimiluar atė dhe mbi traditėn e vjetėr talenti i tij i madh ngriti njė shkollė tė re.
Por piktura e shkollės sė Korēės ngrihet nė rrethana historike tė veēanta pėr vendin tonė, qė favorizojnė krijimin e njė tok tiparesh tė reja e specifike, tipare qė, duke u nisur nga kryemjeshtri David Selenicasi, vazhdohen e zhvillohen nga piktorėt e tjerė pas tij. Kaq specifike e tė theksuara janė kėto tipare tė reja sa, megjithėqė trashėgimia nuk kalon nė tė gjitha rastet nga mjeshtri tek nxėnėsi ose nga babai tek i biri, prap se prap ato formojnė njė fizionomi tė pėrcaktuar, qė pėrbėn karakteristikėn e njė shkolle tė vėrtetė.
Nga tradita e vjetėr, piktura e shkollės sė Korēės trashėgon njė varg elementesh, si edhe tė gjitha shkollat e tjera postbizantine. Kėto elemente tė trashėguara janė tematika e kishės lindore, ciklet ikonografike tė kėsaj tematike tė krijuara gjatė historisė sė Kishės, pikturimi i cikleve me anė brezash horizontalė, nė fillim pa i ndarė skenat (Davidi, Zografėt nė shėn Thanas tė Voskopojės), si nė shkollėn maqedone, kurse mė vonė duke i ndarė skenat nė katrorė (Shpataraku, Zografėt, Grabovarėt), mėnyra grafike e skematike e dhėnjes sė objektevet arkitekonike, gjė qė vėrehet nė mėnyrė mė tė theksuar te Zografėt e te Grabovarėt, kurse mė pak te Shpataraku.
Krijoni Kontakt