nga Pater Ambroz Ukaj OFM, Gjakove
Krishterimi tek ilirët është i kohës së apostujve. Për këtë dëshmon edhe vetë Shën Pali, kur ne letrën dërguar romakëve, ndër të tjera thotë: "Keshtu, qysh prej Jerusalemit e për qark në Ilirik e kam përhapur Ungjillin e Krishtit" /Rom 15,19/. Për ta kuptuar këtë çka thotë Shën Pali, duhet pasur parasysh disa elemente të karakterit historik: se ç'duhet kuptuar me nocionin Ilirikum.
Me organizimin e provincave që bëri Oktavian August në vitin 27 para Krishtit, Iliriku i takon provincave sentoriale. Por në v. 11 para Krishtit në kohën e riorganizimit që e ndërmori Diokleciani, Dalmacia ndahej në dy provinca: Dalmacia e vërtetë me kryeqendrën e vjetër Salonen (që i takon dioqezës ilire dhe përfshihej nën prefekturwn italiane) dhe Prevalitana me kryeqendër Shkodra që i
takonte dioqezës së Dakisë dhe në të përfshihej prefektura ilire (Iliriku Lindor).
Duke ndjekur parimin e Dioklecianit, Konstantini i Madh provincat romake të Ballkanit i ndan në katër dioqeze Perandorake: TRAKIA, MAQEDONIA, DAKIA dhe ILIRIKU. Dioqeza e Dakisë në këtë kohë përbëhej prej DACIA inferor (Sardika), Dacia ripensis (Raitara), Dardania (Shkup); kurse Maqedonia përfshinte Maqedoninë (Thesalonikun), Epirin e vjetër (Nikopol), Epirin e ri (Durrësi), Tesalinë (Larisa), Ahajen (Korinti) dhe Kretën (Gortina).
Pasi që në kohën e pasardhësve të Konstantinit të Madh, prefekturat u ndanë në tri pjesë, Iliriku në saje të dokumenteve më të vjetra i jipet prefekturës së Italisë.
E me këtë rast Iliriku përbëhet prej dioqezave të Panonisë, Dakisë dhe Maqedonisë që më vonë do të quhet ILIRIKU LINDOR dhe ai PERËNDIMOR.
Por, megjithatë, sado që ka qenë i ndarë në Lindje dhe Perëndim, ai do të mbetet si pjesë e Perëndimit.
Pavarësisht se deri ku ka arritur shën Pali në misionet e veta, mjafton kur thotë: "deri në Ilirik". Kjo do të thotë se e ka përshkruar Maqedoninë dhe trevat fqinje të cilat, siç u pa më sipër, në shek. IV do të Përfshihen në Ilirikun.
Ndonëse dëshmi të shumta për krishterimin e Ilirikut në dy shekujt e parë të tij nuk kemi, edhe pse aty, këtu kemi dëshmi për ndjekjen e të krishterëve, prapseprapë në këto vise ka pasur grupe besimtarësh dhe individ të krishterë. Dëshmi të tilla edhe në kohën e Mark Aurelit.
Mirëpo, gjatë persekutimeve të Dioklecianit kisha e Ilirikut jo vetëm që dvshmon heroizmin e vet, por edhe institucionalizmin e vet. Kjo më nuk është e përkufizuar vetëm nëpër qytete, por edhe nëpër fshatra. Sidomos për këtë na flasin persekutimet e Galerit.
Megjithatë në fillim të shek. IV në këto vise kemi ipeshkvij dhe arkipeshkvij. Kështu në Koncilin e Nikesë /325/ morën pjesë edhe ipeshkvijtë e Ilirikut: DOMINUS nga Siriumi (Mitrovica e Sremit), PROTAGENI I SARDIKËS (Sofija), DAKUS-i i (Shkupi i sotëm) dhe PISTUS-i i Marcianopolisit, që të gjithë e dënuan mësimin e Arius-it.
Mirëpo, pozita gjeografike e Ilirikut-mes Lindjes dhe Perëndimit dhe ngjarjet politike do të ndikojnë tek të krishterët e tij.
Sikurse kultet e ndryshme, sidomos ato të Lindjes, që dëshmohen në mbishkrime të shumta, ashtu edhe mësimet heretike që kanë të bëjnë me natyrën e Krishtit dhe Personalitetin e Tij, virgjinitetin e Zonjës së Bekuar, në Ilirik do të kemi fushëveprim të gjerë.
Poashtu duhet të themi se rrethanat politike kanë ndikuar që një pjesë e episkopatit ilirian, sidomos ai i Panonisë, të jetë përkrahës i arianizmit dhe njëherit përhapës i tij në mesin e barbarëve.
Kjo bën të kuptojë edhe gjallërinë e jetës së krishterë të koncileve të mbajtur në këtë trevë edhe të qendresës besnike të pjesës dërmuese të Kishës së Ilirikumit ndaj Papës së Romës.
Kështu në Sardikë në vitin 343 tubohen 90 ipeshkvij nga Perëndimi në krye me Oziusin, ipeshkvij i Shkodrës, dhe 80 ipeshkvij nga Lindja. Në këtë Koncil u pranua dhe u aprovua definicioni i koncilit te Nikesë - Njëqenësia e Atit dhe të Birit - ??? - që do të thotë besimin e drejt dhe të përhershëm të kishës. Përveç ipeshkvinjve të Perëndimit këtë e nënshkruan edhe ipeshkvinjt nga Dardania: GAUDENTIUS nga Naissiusi, PAREGORIUS nga Scupi dhe MACHEDONIUS nga Ulpiana: Mirëpo, në këtë koncil lindi edhe një skizëm. Nismëtar i saj ishte FOTINI, ipeshkëvi i Sirmiumit, për të cilin Krishti ishte vetëm njeri, por me veti posaçërisht të larta, që e bashkonin me Zotin. Ipeshkvinjt ilirë e dënojnë edhe mësimin e Fotimit i cili dënohet në sinodën e Milanos më 345.
Qëndrimi besnik ndaj besimit të drejtë të Kishës dhe prindit të papës së Romës i ipeshkvijve të Ilirikut shkakton ndjekjet e përgjithshme të tyre. Por të gjitha këto këta nuk i luhasin, siç na dëshmojnë letrat e shumta të Atanazit dhe papëve, si të Liberit, ashtu edhe të Damasit.
Edhe pse katolicizmi në këto vise rindërtohet me perandorin, Valentiniani shpallet për perandor më 346, i biri i tij Graciani, që trashëgon babanë e vet, do të jetë përkrahës i flaktë i besimit të drejtë kishtar, kundër çfarëdo herezie. Mirëpo, falja e Ilirikut Lindor, pra të dioqezave të Dakisë dhe të Maqedonisë në vitin 379 nga ana e Gracianit, kolegut të tij Tedozit dhe bashkangjitja e Ilirikut Perëndimor Perandorisë Lindore, në mes të viteve 424 dhe 437 do të jenë pikënisje fatale e konfliktit të ashpeër fetar dhe juridik në mes të Romës dhe Bizantit.
Sidoqoftë, përkundrejt edikteve perandorake Ilirikumi për sa i përket çështjeve fetare, do t'i nënshtrohet Kishës së Romës, siç dëshmojnë letrat e Papës së shën CELESTINIT (422 - 432), dërguar 9 metropolitëve të Ilirikumit, ndër ta atyre të Thesalanikut dhe Durrësit, dhe letra tjetër e papës së shën LEONIT II, dërguar 446 metropolitëve të ndryshëm të Ilirikumit. Kjo gjendje mbetet deri më 484, në kohën e skizmës së akaciut. Mirëpo, edhe në këtë kohë 40 ipeshkvij të Ilirikumit deklarohen haptas për unitetin me Romën. Këtë unitet me papatin e Romës na e dëshmojnë edhe novelat e XI dhe CXXXI të JUSTINIANIT me të cilat JUSTINIANA PRIMA, afër Shkupit të sotëm, vendlindja e perandorit, ngritet në rend të metropolisë dhe arqipeshkvisë dhe e cila i merr të gjitha ingerencat e ipeshkvisë së Scupit. Unitetin e Kishës së Ilirikumit me papatin e dëshmojnë edhe letrat e papës së GREGORIT të Madh, dërguar ipeshkvit të Ilirikumit . Përkundrejt rrethanave politike presionit të dhunshëm nga perandorët bizantinë mbi prelatët kishtare, që kohë pas kohe kanë qenë të detyruar që haptas t'i zbatojnë ediktet e perandorëve, ata shpirtërisht kanë mbetur gjithnjë në bashkësi me kishën e Romës.
Dihet fare mirë se një gjendje e tillë ka ndikuar në jetën shpirtërore të kësaj kishe. Megjithatë, kjo Kishë ka dhënë edhe martirë.
Kjo kishë, e cila ka qenë URËLIDHËSE mes dy kulturave, asaj të Perëndimit dhe asat të Lindjes, ka qenë jo vetëm e gatshme, por edhe e aftë që barbarët, që u vendosën në trevat e saja, t'i inkuadrojë në jetën e re dhe menjëherë t'ua vazhdojë kulturën antike me të gjitha institucionet, doket dhe zakonet e saja.
Në këtë veprimtari rol të rëndësishëm do të luajnë rregullarët e shën BENEDIKTIT, kuvendet e të cilëve do të themelohen përgjatë bregdetit Adriatik.
" Gjaku i fatosave të krishterë derdhet kudo! Kështu edhe në Ulpianë, në Dardani, në kohën e perandorit HADRIAN mbyten, duke i sjellë në pus, dy gurëgdhendës FLORI dhe LAURI ..."
Siç dihet, pas ndajres së Perandorisë romake në Lindje dhe Perëndim më 395 Iliriku administrativisht bën pjesë në Perandorinë e Lindjes, ndërsa në pikëpamje kishtare mbetet lidhur me Romën. Gjendja e tillë do të vazhdojë edhe për dy shekuj e më tepër.
Kjo dëshmohet edhe në kohën e Justinianit, i cili me rastin e ngritjes së qytetit të vet të lindjes në Dardani në rang të Metropolisë, i njohur me emrin JUSTINIANA PRIMA; që gjendej te Scupi antik, në afërsi të Shkupit të sotëm, për një gjë të tillë i drejtohet papës së Romës. E kësaj i bashkangjiten të gjitha provincat që më parë vareshin nga Thesaloniku, duke mbetur gjithnjë nën patriarkatin e Romës.
Korrespondenca e papës, GREGORIT TË MADH /590 - 604/ përmban edhe ligjin e lirimit të klerikëve dhe rregulltarëve të tjerë nga shërbimi ushtarak. E në këtë letër emërohen metropolitë e Thesalonikut, Durrësit, Milanos, Nikopolit, Korintit, Justiniana, Prima, Kretës, Scodrës, Larisës, Ravenës, Kagliarit, dhe ipeshkvijtë e Siçilisë. Në Ilirik përmenden të gjitha provincat e dioqezws jugore: Maqedonia, Epiri i Vjetër, Epiri i Ri, Thesalia dhe Akaia.
Sa i përket dioqezës veriore, në të përfshihen emrat e Prevalitanës /Scodra/ dhe Dardania /Justiniana Prima/. Ndërsa tri të tjerat:
Moesia Superior, Dacia Ripensis dhe Dacia Mediterranea vërshohen nga barbarët dhe sllavët. Mirëpo, të gjitha këto dioqeza që përbëjnë Ilirikumin, e njohin autoritetin e papës.
Kjo dëshmohet edhe në qëndrimin e ipeshkvijve të Ilirikumit në koncilet e Konstantinopolit të mbajtur më 621 dhe 692, të cilët njëzërit i shprehin qartë njohjen e pushtetit të papës sikurse edhe ipeshkvijtë italianë të dërguar nga ana e papës.
Në vitin 692 metropoliti i Kretës konsiderohet si "përfaqësues i përgjithshëm i sinodit të së Shenjtës Kishë Romake".
Po ashtu edhe aktet e tjera juridike papate lidhur me këto vise dëshmojnë të njëjtën gjendje. Kështu intervenimet e papëve, si të Honorit më 625, të Martinit I kundërshtohet.Më në fund kemi parë se në Ekthes - in e pseudoepifanit /638/, tabloja e hierarkisë kishtare e patriarkatit bizantin kah mesi i shek. VII nuk përmend asnjë metropolit ose ipeshkëv të Ilirikumit, i cili ka të bëjë me vikariatin e Thesalonikut ose në gjysmën e shek. VIII provincat kishtare të Ilirikumit lindor janë konsideruar si pjesë përbërëse e patriarkatit të Romës.
Me invadimet e barbarëve, organizimi kishtar i Ilirikumit pothuajse krejtësisht shkatërrohet, Vetëm Thesaloniku disi mbetet në këmbë. Nga ana tjetër, perandori Leoni III Izaurias /717 - 741/, i pari është, si duket, i cili e ka shkëputur këtë traditë, kurse në vitin 773, pas ekskomunikimit të tij nga ana e papës, e ngriti tributin e Kalabrisë dhe të Siçilisë, konfiskoi pasurinë e Kishës Romake në këto vise dhe e futi nën pushtetin e vet tërë këtë trevë, duke e shkëputur kështu Ilirikumin lindor nga patriarkati i Romës dhe duke ia bashkangjitur atij të Konstatinopolit. Kjo dëshmohet edhe nga mendimi i një prifti armen, Bazilit, i cili në shek. e IX thotë se një numër i metropoliteve të Italisë dhe të Ilirikumit kanë qenë nën jurisdiksionin e Konstantinopolit, pasi që "papa i Romës së Vjetër ka qenë në duart e barbarëve".
Fakti se në momentin e mbajtjes së koncilit VII ekumenik në vitin 787 zhvillohen negociatat mes Romës dhe Bizantit, që provincat e marrura t'i kthehen papës, pasi që më 681, në kohën e koncilit VI ekumenik këto vareshin nga papa, dëshmon mendimin e sipërpërmendur.
Brenda këtyre dy datave zhvillohet lëvizja ikonoklaste /726 - 787/, kur edhe në koncilin VII ekumenik, të mbajtur në Nike më 787 dënohet kjo herezi dhe rikthehet përsëri paqja religjioze. Mirëpo, jurisdiksioni i papës nuk ushtrohet më në provincat e sipërpërmendura. Kjo shihet edhe nga letra e papës Hadrianit I, dërguar pas koncilit të vitit 787 Karlit të Madh, në të cilën shprehimisht thotë se ka bërë demarshe në oborrin bizantin dhe patriarkatin e Tarasiut /784 - 806/ për rikthimin e provincave të lartpërmendura nën juridisksionin e tij. Mirëpo, këto dy letra para se të lexoheshin para etërve të koncilit VII, janë shlyer të gjithë ata rreshta që bënin fjalë për primatin e papës mbi provincat e jugut të Italisë dhe Ilirikumit, madje edhe mbi vetë primatin e Shën Pjetrit.
Kërkesat e papës rreth kthimit të të drejtave të tij mbi këto provinca mbetën të parealizuara. Gjatë sundimit të turbullt të perandorëve KONSTANTINIT VI /790 - 797/, të NICEFORIT /802 - 811/ dhe të MIHALIT TË RANGABIT /811 - 813/ papët nuk kanë mundur t'i fitojnë privilegjet e tyre patriarkale.
Nën sundimin e perandorëve ikonoklastë LEONIT ARMEN /813 - 820/, MIHAJLIT II /820 - 829/ dhe TEOFILIT /829 - 842/ kanë qenë të detyruar më tepër që t'i përkrahinkatolikët w persekutuar, sesa të angazhohen rreth jurisdiksionit të tyre mbi Ilirikumin.
Nga e gjithë kjo që u tha, shihet qartë se treva e Kishës së Krishterë Shqiptare, edhe pse territorialisht bën pjesë në patriarkatin perëndimor, juridikisht hyn në kuadrin e Konstantinopolit.
Mirvpo, invadimi i barbarëve dhe i sllavëve në këto vise bën që hierarkia kishtare të pësojë dëme të rënda. Por, derisa popiujt paganë të ardhur në Ballkan përmes misionarëve, si të perëndimit, ashtu edhe nga Lindja, fillojë të krishterizohen. Kisha e Krishterë Shqiptare vazhdon kontinuitetin e vet, sado që hierarkia e saj e organizuar nuk përmendet për një kohë të caktuar. Vazhdimësia e kësaj do të dëshmohet nv ipeshkvinë katolike të sotme të Shkupit, e cila trashëgon ingerencat juridike të Justiniana Prima.
Në koncilin kishtar të Dalmacisë, të mbajtur më 877, Kisha e Krishterë Shqiptare ndahet nga ajo e Maqedonisë, përkatësisht nga Thesaloniku. Kështu të krishterët katolikë shqiptarë në viset e sotme të Shqipërisë së Veriut mbetën nën Romën. Me këtë rast Dioklea /Dukla antike/ ngritet në rang të metropolisë, e ndarë në 12 ipeshkvi që shtriheshin në Shqipërinë e veriut dhe në Mal të Zi. Ky organizim zgjatë një gjysmë shekulli. Kur nën pushtetin e Dioklesë dhe vikarit apostolik strehohen në Raguza /Dubrovnik/ nga edhe i admirojnë viset e Shqipërisë së Veriut.
Me shkatërrimin e Dioklesë zhvillohet qyteti bregdetar TIVARI, i cili së shpejti do të bëhet seli ipeshkvore. Në kohën e sundimit të perandorit bizantin LEONIT VI TË MENÇURIT /886 - 912/ ky qytet i ka takuar temës bizantine dhe metropolisë së DURRËSIT. Me dobësimin e pushtetit bizantin në këto vise, ipeshkvia e Tivarit bëhet sufragane e metropolisë së SPLITIT, kurse pak më vonë, me siguri para 1022, bëhet sufragane e Dubrovnikut, që në kohën e papës BENEDIKTIT IV, respektivisht më 1034, ngritet në rang të arqipeshkvisë.
Sa i përket dioqezës së Shkupit, ajo përmendet në mbarim të shek. IX. Në një dokument të shkruar në gjuhën greke, në mesin e dioqezave të ndryshme përmendet edhe selia e ipeshkvisë së Shkupit, kurse në fillim të shek. XIII e njohim edhe njërin prej ipeshkvijve të kësaj ipeshkvie me emër. Ka qenë njëfarë MARINUS ''episcopus ... indignus sanctis-simae Dei Genitricis de Scopia /ipeshkëv i padenjë i së Shenjtërueshmes Hyjlindëse nga Shkupi/". Sa i përket Kishës së Krishterë Ortodokse Shqiptare, ajo me dekret politik që nga koha e LEONIT III IZAURIK /173/ hyn në kuadër të jurisdiksionit të patriarkatit të Konstantinopolit.
Luftërat religjioze dhe konfliktet dogmatike që zhvillohen në Konstantinopol, në mes Romës dhe Konstantinopolit do të ndihen dukshëm në shpirtin e kësaj Kishe.
Në kohën e patriarkut Kerularit, si bashkpunëtor i tij përmendet LORENCI, peshkop i Durrësit. Por, megjithatë, përveç këtij në skizmën e shkaktuar nga Kerualari, nuk kemi dëshmi të sigurtë se Kisha Ortodokse Shqiptare ka qenë në këtë aktivisht e përfshirë. Arsyeja e një qëndrimi të tillë mund të shpjegohet edhe nga ngjarjet politike.
Dihet se, pikërisht në mes shekujve X dhe XI fillon liufta e gjatë në mes Bizantit dhe normanëve për dominimin e Adriatikut. Pastaj si faktor i rëndësishëm në këto vise paraqitet edhe Venediku. Kështu Konstantinopoli e humb pjesën më të madhe të provincave në det.
Nga ana tjetër në brendi të vet Shqipëria bie nën pushtimin e bullgarëve. Dhe për t'u çliruar nga dominimi i Bizantit dhe për ta fituar pavarësinë i drejtohet Romës. Marrëdhwniet e Romës me territorin që i përgjigjet Shqipwrisë Jugore, jo vetëm që zgjerohen, por edhe funksionon juridiksioni i patriarkëve të tyre dhe i arqipeshkvisë së Ohrit.
Kisha shqiptare e krishterë që në fillim të konstituimit të saj është zhvilluar nën ndikimet e kundërta politike, kulturore dhe të riteve, me fjalë të tjera: nën ndikimin e Romës dhe të Bizantit.
Ndonëse në Mesjetën e hershme për hierarkinë e Kishës shqiptare nuk kemi të dhëna të mjaftueshme, gjë që është edhe e kuptueshme, pasi që është fjala për periudhën e dyndjeve të barbarëve, dhe të sllavëve, prapëseprapë në kontinuitetin e saj prej kohërave të mëparshme, siç kemi parë në vëllimin e katërt të kësaj “Historie”, nuk mund të dyshohet. Organizimi i saj administrativ përfshihet kryesisht në tri qendra arqipeshkvore: Durrësi, Tivari dhe Shkupi me sufraganët e tyre.
Mirëpo, ngjarjet politike, kontradiktat e kohës, ambiciet e ipeshkvijve të ritit grek kanë ndikuar edhe në përçarjen e Kishës shqiptare në atë të Lindjes dhe të Perëndimit. Dhe, pa mëdyshje të thuhet se Kisha shqiptare ka qenë ajo që më së shumti ka vuajtur nga pasojat e antagonizimit mes Romës dhe Bizantit.
Që prej shek. X nën dominimin e bullgarëve, kryepeshkopi i Ohrit, që quhet kryepeshkop i tërë Bullgarisë, e zgjeron jurisdiksionin e vet mbi Scamba /Elbasan/, Tzernik, Glavnicë, Berat dhe poashtu edhe mbi Vlorën në dëm të arqipeshkvisë së Durrësit. Perandori Bazili II këtë uzurpim e konfirmon me një dekret, duke e detyruar arkipeshkvin e Durrësit që të heshtë.
Në realitet jugu në këtë ka qenë mjaft i greqizuar, ndërsa ipeshkvijtë e Beratit dhe të Glavincës kanë qenë të ndara nga Roma përgjithmonë. Sipas Hieroklit, në shek. X nën Durrësin ishin 15 sufraganë: Stefaniaka, Kunavia, Kruja, Lezha, Dukla, Shkodra, Drishti, Pulti, Glavinca, Vlora, Lihnidi, Tivari, Tzernika, Pulheriopoli dhe Gradaci, kurse në shek. XI e humb Tivarin me sufraganët e vet.
Vetë Durrësi në kohën e konflikteve mes Romës dhe Bizantit, ishte i paqëndrueshëm, kështu që gjithnjë anonte kah Bizanti, derisa nuk u shkëput definitivisht nga Roma, për të kaluar në anën e Patrikanës së Konstantinopolit.
II
Romës i është dashur mund i madh dhe shkathtësi politike që përmes benediktinëve e pastaj edhe dominikanëve dhe françeskanëve nga një anë, dhe përmes normanëve, anzhinëve dhe venedikasve nga ana tjetër, të jetë e pranishme në këtë vend.
Papa Benedikti VIII arqipeshkvisë së Raguzës (Dubrovnikut) ia bashkangjet Tivarin dhe Ulqinin, duke e zgjeruar kështu trevën dhe ndikimin e qendrave kishtare thjesht latine. Mirëpo, këtu tani lind konflikti, i nxitur nga smira, mes kishës se Splitit, e cila Raguzën e konsideronte si sufragan të vetin, dhe të Tivarit, i cili orvatej që t’i merrte të drejtat metropolitane, si trashëgimtar i Duklës së shkëlqyer romake. Në fakt, kur në shek. XII Raguza njihet si arkidioqezë nën prijësit serbë të Duklës, formohet fuqi e re metropolitane e Tivarit.
Nën Tibunin, arkipeshkvia e Raguzës (1158 – 1187), si duket nga ana e Romës i fitoi të drejtat e veta metropolitane, por me ndërmjetësinë e Ujkanit, prijësit të Duklës, më 1199 Tivari e fiton nga papa Inocenti III Palin ipeshkvnor. Nga kjo kohë Tivari e ushtron në mënyrë të kontestueshme jurisdiksionin metropolitan mbi dioqezat e Shqipërisë Veriore.
Megjithatë, edhe pse i ndarë nga Roma, në Durrës ushtrohej ingerenca e papatit, siç mund të shihet nga letrat e papës Aleksandrit III, dërguar Lazarit, ipeshkvit “de Arbania”, të cilin e lavdëron, se nuk e përfilli ritin grek, i cili në shumë kisha romake të qytetit zhvillohet. Në fakt, këtu nuk është fjala për ritin grek, por për skizmën që ishte në këtë qytet.
Pastaj, në një letër tjetër, po të këtij pape, më 3.1.1168 dërguar “abatëve dhe latinëve tjerë si klerikë ashtu edhe laikë në Durrës”, ua rekomandon arkipeshkvin Tribunin, që e dërgon si legat të vetin. Mirëpo, në vitin 1168, në koncilin e Konstantinopolit definitivisht u vendos ndarja e Durrësit nga Kisha e Romës. Latinët nën udhëheqjen e benediktinëve mbeten nën Kishën e Romës.
S’do mend se një ngjarje e tillë me Durrësin duhet shpjeguar dhe me pozitën e tij gjeografike, që si urëlidhëse mes Perëndimit dhe Lindjes, nga nisej rruga – via Egnatia – për në Thesalonik (Selanik) e në Konstantinopol, luhatej mes dy metropoleve që luftonin për dominimin në botë që prej dy shekujve të parë.
Kuptohet se me restaurimin e Perandorisë bizantine nga Mikel PALEOLOGU (1261 – 1282) Durrësi do t’i bashkangjitet provincës së Epirit.
Partitë e shumta të Durrësit, të udhëhequra nga peshkopët e vet, lypin që me propagandën e tyre të paskrupult, të shlyhet emri katolik.
III
Mirëpo, edhe Kisha latine në këtë kohë në Durrës nuk ka qenë e denjë të quhet katolike për arsye të shfrenimit të simonisë, d.m.th. të blerjes së pozitave kishtare nga disa individë. Aq më tepër, saqë disa prej tyre nuk nuk ngurronin të shuguroheshin nga peshkopët ortodoksë.
Kështu në shek. XIII kemi në të njëjtin qytet dy ipeshkvi, njërën katolike e tjetrën skizmatike. Një dukuri e tillë është e pranishme edhe nëpër qendra tjera ipeshkvore të Epirit. Prandaj, në gjysmën e parë të shek. XIII në Arbanum banon një peshkop greko – skizmatik, kurse ipeshkvi katolik, pasi e ka humbur selinë, qëndron në qytete apo fshatra të dioqezes së vet, duke u kujdesur, sipas mundësive për grigjën e vet. Qendra e fortë e katolicizmit ishte metropolia e Tivarit, që rrezatonte mbi sufraganët e vet të afërt: Shkodra, Ulqini, Spaqi dhe Lezha.
Mirëpo, edhe ky djep i katolicizmit shqiptar dalëngadalë rrethohej me rrezik edhe shuhej sikur të mos ishte kujdesi i Romës dhe i përfaqësuesve të saj në Shqipëri e sidomos të rregulltarëve benediktinë dhe françeskanë. Fjala është se prej shek. XI Kisha greke përmes peshkopatave të saj në Dibër dhe Prizren orvatet që të ndikojë në popullatën e ritit latin.
Në këtë kohë në Ballkanin qendror, konkretisht në trevën e Serbisë së sotme, faktor politik me rëndësi bëhet shtëpia e Nemanjëve.
Me kurorëzimin e Stefan Nemanjës – Provençanin për mbret të serbëve më 1217 nga ana e delegatit të papës, ky me këtë gjest e ka siguruar njohjen e tij politike nga ana e sundimtarëve katolikë, por – siç thotë historiani slloven, dr. Fran GRIVEC, me këtë akt “Stefan Provençani e ka përforcuar pushtetin e vet në pjesën jugore dhe bregdetare të shtetit të vet, ku ka sunduar popullsia romane dhe shqiptare e ritit romak.”
(Dr. Fran Grivec, Sveti Sava i Rim, Ljubljana 1938,6).
Mirëpo, më 1219 shën Sava me sukses e krijon Kishën autoçefale serbe, e cila deri atëherë i ka qenë e nënshtruar kryepeshkopatës në Ohër. Këtë ngjarje e njohin perandori Teordor, LASKARISI dhe patriarku MANOJLO. Qendra e Kishës autoçefale serbe bëhet manastiri Zhiça.
Arkidioçezën e vet shën SAVA e ndan në 8 peshkopata, “ të cilat me kujdes i ka vendosur në kufijtë, madje edhe në qendër të trevës kishtare latine dhe popullatën serbe e ka mbrojtur nga ndikimi i huaj nga të gjitha anët” (Dr. Fran GRIVEC. Sveti Sava i Rim, 8)
Një politikë e tillë e shën Savës kuptohet fare mirë, kur dihet se “serbët në fushën kishtare kundër vetes e kishin, jo vetëm popullsinë qytetare latine të kulturuar në bregdet, si edhe popullsia bregdetare, organizimi i përkryer kishtar dhe numër të madh priftërinjësh të ritit latin: (Dr. Fran Grivec, Sveti Sava i Rim, 19-20)
IV
Nga kjo shihet qartë se Kisha shqiptare edhe në këtë trevë ka qenë e organizuar në ipeshkvinë e Shkupit. Pavarësinë nga oscilimet politike e organizuar në ipeshkvinë e Shkupit. Pavarësisht nga oscilimet politike që e kaplonin këtë trevë të Ballkanit, megjithatë Kisha shqiptare në tërësi mbetet gjithmonë besnike ndaj Romës. Mandej, edhe Kisha Ortodokse shqiptare shpirtërisht kurrë nuk ka qenë e ndarë nga Roma.
Kjo shihet edhe nga kryepeshkopi i Ohrit (1030 – 1126) Teofilakti, i cili e shkruan edhe një vepër “Mbi gabimet e Latinëve” dhe nuk është pajtuar me ndërprerjen e bashkësisë ndërkishtare. Mendohet se në këtë qëndrim kane ndikuar edhe disa manastire greke në Italinë e Jugut.
Prandaj, nuk duket që është një ndërprerje e vërtetë dhe e plotë në mes ndërbashkësive të Kishë së Romës dhe asaj Ortodokse shqiptare, përkundrejt faktit se kjo ka qenë pjesë e Patriarkatit ekumenik dhe e Kryepeshkopatës së Ohrit. Këtë e dëshmon edhe Kisha Ortodokse Italo – arbëreshe e sotme, e cila njihet nga të dy Kishat edhe pse nuk është bërë kurrfarë bashkimi qoftë fizik apo shpirtëror me Kishën e Romës.
Një zhvillim të tillë të Kishës shqiptare duhet t’u falenderohet edhe veprimtarisë së rregulltarëve benediktinë, domenikanë dhe françeskanë, të cilët në trevat shqiptare janë zhvilluar që në fillim të themelimit të tyre. Duhet theksuar se, sipas traditës, mendohet se rregullin françeskanë në këtë trevë e ka sjellë vetë shën Franë ASIZI, duke u kthyer nga toka e shenjtë, në Lezhë, e themelon kuvendin e parë françeskan.
Kisha e krishterë shqiptare në shek. XIV dhe XV zhvillohet në kushte teje specifike dhe të rënda. Evropa e kësaj kohe ka qenë tërësisht e përçarë dhe secili sundimtar i shteteve të saj ka qenë i angazhuar në mbrojtjen e interesave të tij personale. Në rrethana të tilla luftërat antiotomane në realitet kanë pasur rol sekondar.
Andaj ngjarjet politike edhe në Kishën e krishterë shqiptare reflektohen me të gjitha dimensionet dhe pasojat e tyre. Dhe, për t’i kuptuar disa dukuri që shprehen në ecurinë e zhvillimit të kësaj Kishe në këta dy shekuj, është më se e domosdoshme që aty-këtu të ndalemi në disa momente të rrjedhave politike.
- Shikuar për nga organizimi administrativ, kjo Kishë e vazhdon atë të shekujve të pëeparshëm. Kjo përbëhet prej provincës kishtare të Tivarit në krye me arqipeshkvinë e Tivarit, e cila e gëzon edhe titullin e Primasit të Serbisë dhe Metropoli me sufraganët: Dulcinji (Ulqini), Budva, Shasi, Shkodra, Drishti, Pulti i Madh dhe Pulti i Vogël (ose Sarda), Sapa, Danji, Lezha.
- Përveç kësaj ka pasur edhe abaci Benediktine siç janë: Shën Mëria në Rëfat që gjendej në arkidioqezën e Tivarit, Shënkolli në dioqezën e Ulqinit, Shën Shiriqi dhe Bakkhu në dioqezën e Shkodrës, Shën Gjoni i Strivalit ose i Drishtit jashtë mureve (ndoshta Shtoji në dioqezën e Drishtit), Shën Pali në dioqezën e Lezhës, Shën Aleksandri i Maleve dhe Shën Aleksandri i Molendinit në dioqezën e Arbanit.
- Provinca tjetër përbëhej prej Durrësit, si kryeqendër e saj, përkatësisht, Metropolia e Durrësit me sufraganët: Stefania, Kruja, Kunavia dhe Shën Pjetri i Plangaricës.
- Mirëpo, në këtë provincë kishtare ka qenë e organizuar edhe Kisha e Krishterë e ritit bizantin në krye me peshkopin në Durrës dhe me sufraganin e tij në Vlorë. Sa i përket organizimit të Kishës së krishterë shqiptare në trevën e sotme të ish Jugosllavisë, përveç asaj që u tha lidhur me provincën kishtare të arkidioqezës së Tivarit, ajo përbëhej prej ipeshkvisë katolike të Shkupit, e cila në këto treva vepron që nga fillet e krishterimit, dhe prej ipeshkvisë së Prizrenit. Kjo e fundit, pas shkatërrimit të saj në kohën e dyndjeve të barbarëve dhe të ardhjes së sllavëve siduket i merr ingerencat juridike dhe titullare të ipeshkvisë së Justiniana Sekunda.
Në fakt edhe pse ipeshkvia e Prizrenit përmendet në dokumentin e Bazilit II (1020), si duket ka dëshmi, edhe pse hipotetike, se kjo ipeshkvi përmendet që në vitin 458, lidhur me koncilin e Kalcedonit dhe qëndrimeve ndaj tij. Në letrën, dërguar perandorit Leonit, në mesin e ipeshkvijve të tjerë përmendet edhe Pali, ipeshkëv i Prinateuns që në këtë, disa prej studiuesve seriozë, e identifikojnë me Prizrenin e përkatësisht Prizrenensis në vitin 1096 – 1105. Pavarësisht nga kjo, titullarët e kësaj ipeshkvie janë të njohur gjatë shekujve XI, XII e sidomos prej shek. XIII.
Në të vërtetë në letrën e papës Inocenti IV, e datës 12.IV.1253 në mesin e sufraganëve të arqipeshkvisë së Tivarit përmendet edhe ipeshkvi i Prizrenit, kurse në shek. XIV përmendet tre ipeshkvij, dominikani Konrad (1313 – 1320), Benedikti (1335 – 1338), Gjoni (1375), dhe në fillim të shekullit XV dominikani Gjergj PANDUZI (1404), pas të cilit gjatë dy shekujve nuk përmenden nuk përmenden më ipeshkvijtë, edhe pse ipeshkvia si e tillë nuk shuhet, meqë më 1618 përmendet ipeshkvi Pjetër KATIQI. Kuptohet se ndërprerjet e vazhdimësisë së titullarëvetë kësaj ipeshkvie dëshmojnë qartë për vështirësitë e kohës, e në rend të parë për besimtarët katolikë. E njëjta gjë ndodh edhe me ipeshkvinë e Shkpit. Sado që edhe në këtë kohë përmenden emrat e ipeshkvijve të kësaj ipeshkvie, siç janë: Marinus (1204), Gjon de SIBERG (1354), Hermanus (1389 – 1392), françeskani Anton de TERANO, Robertus TOKBITA (1402), dominikani Gjon HELDIN (1466).
Megjithatë, nuk është e sigurt a kanë qëndruar të gjithë në këtë seli ipeshkvnore.
- S’do mend se oscilimet politike gjatë shek. XIV – XV kanë ndikuar shumë në rrjedhat e rritjes dhe zhvillimit të Kishës së Krishterë shqiptare. Sidoqoftë, treva e Kishës së krishterë shqiptare, andaj edhe popullsia shqiptare në këtë kohë është trashëguese e kulturave të ndryshme bizantine e latine, religjioze e juridike.
Mirëpo, përkundrejt mbrojtjes së Venedikut dinastitë vendase përjetonin bashkimin politik dhe atë ekonomik. Nga ana tjetër Kisha e krishterë shqiptare, edhe përkundrejt ndjekjeve nga ana e mbretërve serbë, sunduesve bizantinë e despotëve të tjerë, dhe përkundrejt mosmarrëveshjeve dhe konflikteve në mes Romës dhe Konstantinopolit, pavarësisht nga ritet që praktikoheshin në liturgjinë bizantine, greke apo latine, në shpirt përherë ka qenë dhe ka mbetur e lidhur ngusht që nga antika me Kishën e Romës.
- Ndërkaq, qytetet bregdetare të Shqipërisë, përveç Vlorës, ishin të gjitha të kulturës latine dhe përmes tregtisë, të lidhura ngusht me qytetet e Italisë. Prandaj, edhe për nga fryma, besimi dhe riti aspak nuk ndryshonin prej cilitdo qytet të Italisë.
Nga ana tjetër, me rastin e organizimit të një aleance kundër mbretit serb më 1319, i cili njihet si “skizmatik” dhe si përsekutues i Kishës katolike, papati i bekon këta krerë katolikë të cilët ishin bartës të kësaj lëvizje. Aq më tepër, shqiptarët u gjetën në anën e papatit. Pastaj krerët e familjeve kryesore feudale si Muzakët dhe Arianitët, në letrat e papëve titullohen si “dilecti filii” (bij të dashur) dhe “Viri catholici” (Burra katolikë). Këto emërtime janë të lidhura ngusht me politikën e papatit kundër “skizmatikëve”, përkatësisht në kontekst të politikës kundër sundimtarëve serbë të kësaj kohe.
Nga kjo që u tha del qartë ( të këtij mendimi janë edhe historianët e njohur ), se shqiptarët e shek. XIV e sidomos të shek. XV kanë qenë, sa i përket besimit, pavarësisht nga riti, më të shumtën k a t o l i k ë, dhe se Shqipëria ka qenë qendra e rezistencës së krishterimit kundër osmanëve.
Këtu shihet se edhe kontradiktat politiko – juridike mes Romës dhe Konstantinopolit nuk kanë pasur përmasa të gjëra në Shqipëri. Arsyeja e një gjendjeje të tillë në rend të parë gjendet në faktin se krerët feudalë shqiptarë, qofshin të ritit latin apo greko – bizantin, kanë qenë të aftë t’iu adaptohen sundimtarëve të riteve të ndryshme.
Kjo shihet sidomos në qytete dhe në ato mese ku popullsia ka qenë e përzier. Mirëpo, edhe ortodoksia si e tillë, pra si dukuri skizmatike, zanafilla e së cilës lidhet me vitin 1054, ndër shqiptarët dhe shpirtin e Kishës shqiptare të ritit lindor kurrë nuk ka qenë i mishëruar.
Edhe pse nocioni “Kisha ortodokse shqiptare” është në përdorim e sipër, më adekuatë do të ishte që të flitet për Kishën e krishterë shqiptare të ritit greko – bizantin. Për një gjë të tillë na dëshmon Kisha e krishterë e arbëreshëve të Italisë së Jugut, e cila e ka ruajtur pavarë dokument për bashkimin me Romën – si kishë Uniate, por e cila e njeh papatin si kryepeshkop të vetin. Kjo është me rëndësi edhe për sqarimin e përkatësisë së ritit liturgjik të krishterë të Gjergj KASTRIOTIT – Skënderbeut.
Nuk janë të paktë ata të cilët mendojnë se Skënderbeu ka qenë “ortodoks” dhe lidhur me këtë është trajtuar edhe përkatësia e tij etnike.
Mirëpo, dihet, se dinastia e Kastriotëve që sundonte në trevën e Matit, gjeneratë pas gjenerate ka qenë e lidhur me ipeshkvinë latine shqiptare. Pastaj, është e njohur se Gjon KASTRIOTI, i ati i Skënderbeut, në Principatën e vet e ka pasur klerin katolik dhe abacitë katolike. Nga ana tjetër po ashtu dihet, se ai e ka dhuruar manastirin (kuvendin) serb të Hilandarit, në malin Atos, ku edhe është varrosur i biri i tij Reposhi.
Një gjest i tillë shpjegohet vetëm në frymën e tolerancës religjioze. Veç kësaj, në frymën e Mesjetës ka qenë praktikë e familjeve feudale mesjetare shqiptare që me anë të martesave të lidhin miqësi me princat dhe feudalët fqinjë pavarësisht të çfarë besimi apo riti ishin ata.
Kështu lidhen me Brankoviqët dhe Cernojeviqët, madje disa edhe me perandorët bizantinë, siç ishte rasti i Arianit KOMNENIT.
Por, nuk duhet harruar as fakti se feudalët mesjetarë, pavarësisht nga dhe kush janë, përherë e kanë pasur parasysh më parë mbrojtjen e interesit të vet politik e material sesa përkatësinë fetare, kulturore apo etnike.
Pas kthimit në Krujë Gjergj KASTRIOTI rikthehet në fenë e të parëve të vet. Prej këtij momenti ambienti i Kastriotit do të jetë shqiptar, edhe pse për nga aspekti religjioz i përzier mysliman dhe i krishterë. Mirëpo, prej atëëherë e tutje ambienti i tij do të jetë Shqipëria, ekskluzivisht e krishterë dhe para së gjithash katolike, respektivisht e krishterimit perëndimor. Prandaj është edhe e kuptueshme që në praktikën e tij politiko – diplomatike për ambasador i kishte njerëzit e shquar të asaj kohe, prelatët e Kishës katolike, siç ishin Gjon GAZULLI, abati dhe protonotori apostolik Gjergj PELINJI, arqipeshkvi Pal Engjëll DUSHI nga Kraja, abati e pastaj ipeshkvi i Ndërfandit Pali, arqipeshkvi i Durrësit Pal ENGJËLLI.
Pavarësisht që në aksionet e veta Kastrioti ka hasur në moskuptim, madje ndoshta edhe me vetë papatin, edhe pse për këtë mosmarrëveshje na flet duka i Milanos, armiku i papës; pra, nuk mund të thuhet se këto kanë rrjedhur si pasojë e armiqësisë së papatit ndaj tij apo ndaj shqiptarëve. Shëmbëlltyra e Gjergj KASTRIOTIT në mbarë botën e krishterë dhe të qytetëruar, e sidomos në sytë e papëve, ka qenë dhe ka mbetur si mbrojtës, jo vetëm i qytetërimit Perëndimor, por edhe i vetë Kishës së krishterë.
Në këtë kontekst duhet kuptuar fjalët e papës “meritat e tij i tejkalojnë ato të gjithë princave të tjerë të krishterë”; ose titujt tjerë siç janë: “Kalorësi i Krishtit”, “Atleti i Zotit”, “Atleti i fesë”, “Ushtari i Krishtit”, etj. Nuk janë këto mirënjohje vetëm të karakterit diplomatik, por edhe të lidhshmërisë së tij të ngushtë me Kishën dhe papatin.
Tekefundit Gjergj KASTRIOTI vdes dhe varroset në Kishën e shën Kollit në Lezhë, sipas ritit të Kishës romake. Kuptohet me emrin e Gjergj KASTRIOTIT për një çerek shekulli mishërohet e tërë lëvizja antiosmane për liri të botës së Krishterë. Vdekja e tij më 17 janar 1468 është njëherit edhe vdekje e lirisë së popullit shqiptar, fillimi i tmerrit që e kaplon botën perëndimore nga rreziku i osmanëve dhe fillimi i përndjekjeve të përgjakshme të të krishterëe. Mjafton të përmendet masakrimi i 800 të krishterëve i bërë më 05.X.1480 nga ana e gjeneralit otoman Gjedik Ahmet PASHA. Aq më tepër, periudha e sundimit otoman mbi popujt e Ballkanit, pra edhe mbi popullin shqiptar, është periudhë e dekadencës shpirtërore dhe kulturore.
Me përhapjen e islamizmit shumë fenomene të kulturës shpirtërore me traditat e lashta shuhen. Pavarësisht se çfarë metodash janë zbatuar në përhapjen e tij dhe pavarësisht se në konsolidimin e tij në popullin shqiptar rol të rëndësishëm ka pasur pjesëmarrja e bujarisë vendase në sistemin timaro – spahik, e se timariotë ka pasur edhe të krishterë në karrierën shtetërore, prapëseprapë ai është i përhapur me fuqi dhe dhunë në rend të parë të karakterit ekonomik.
Vetë fakti se të krishterët, sipas sheriatit, nuk kanë qenë të barabartë me myslimanët, por njerëz të rangut të dytë qartë dëshmon për mënyrën e përhapjes së islamizmit, jo vetëm te shqiptarët, por te të gjithë popujt e krishterë të Ballkanit.
Pastaj, a nuk flet në të mirë të këtij konstatimi fakti se kryesisht shtresat e pasura, madje të rrafshit u islamizuan, kurse ato që jetonin në viset malore jo.
Kur themi kështu atëherë nuk mendojmë që ta mohojmë edhe faktorin subjektiv, e në rend të parë mungesën dhe formimin e dobët ose kurrfarë të klerit të ulët kishtar.
huazuar nga forumi katolik
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga arbereshi_niko
Krijoni Kontakt