Salvatore Quasimodo

[Syku]

Leter nenes

«E embla nene, tani zbresin mjegullat,
anijet perplasen mes rremujash me digat,
pemet fryhen nga uji, digjen nga bora;
nuk jam i trishtuar ne Veri: nuk jam
ne paqe me vetveten, por nuk pres
falje prej askujt, shume kane borxh lot
nga njeriu ne njeri. E di qe nuk je mire, qe jeton
si te gjitha nenat e poeteve, e varfer
dhe e sakte ne masen e dashurise
per bijte larg. Sot jam une
qe te shkruaj.» - Me se fundmi, do thuash, dy fjale
per ate djalin qe u arratis naten me mantel te shkurter
dhe ca vargje ne xhep. I gjori, kaq i gatshem me zemer,
do e vrasin nje dite ne ndonje vend. -
«Sigurisht, kujtoj, ish nga ajo ndenjese grih
e trenave te avashte qe trasportonin lajthi e portokalle
ne gryken e Imera-s, lumi plot me myshqe,
me kripe, me eucalyptus. Por tani te falenderoj,
kete dua, per ironine qe ke vene
ne buzen time, me shije si tenden.
Ajo bezeqeshje me ka shpetuar nga qarje e dhimbje.
E nuk ka rendesi nese tani kam ndonje lot per ty,
per te gjithe ata qe sikur ti presin,
dhe nuk e dine çfare. Ah, vekje fisnike,
mos e prek oren ne guzhine qe rreh mbi mur,
e gjithe femijeria ime ka kaluar mbi bojen
e kornizes se saj, mbi ato lule te pikturuara:
mos i prek duart, zemren e te vjeterve.
Por ndoshta dikush pergjigjet? O vdekje me meshire,
vdekje me pahir. Lamtumire, e dashura, e embla nene.»

[Syku]

Dhe menjehere eshte nate

Secili rrin vetem mbi zemren e tokes,
pershkuar nga nje rreze dielli:
dhe menjehere eshte nate.

[Daniel Maker]

ik re cun se na bone me qajt..snif snif

bukur bukur

[Syku]

Ngjyre shiu dhe hekuri.

Thoje: vdekja, qetesia, vetmia;
si dashuria, jeta. Fjale
te imazheve tona provizore.
Dhe era u zgjua e lehte çdo mengjes
dhe koha ngjyre shiu dhe hekuri
ka kaluar mbi guret,
mbi te mbylluren psheretime te mallkuarish.
E verteta eshte akoma larg.
E thuame, njeri i thyer ne kryq,
e ti me duart e medha te gjakosura,
si do u pergjigjem atyre qe do pyesin?
Tani, tani: para se tjeter heshtje
te hyje sysh, para se tjeter ere
te ngjitet e tjeter ndryshk te lulezoje.

[Syku]

Degjohet akoma deti

Qe prej ca netesh degjohet akoma deti,
lehte, lart e poshte, pergjate rererave te imta.
Jehone prej nje zeri te mbyllur ne mendje
qe rikthehet nga koha; ashtu edhe ky
ankim kembengules i pulebardhave: ndoshta
i zogjve te kullave, qe prilli
shtyn drejt rrafshnaltes. Dhe ja qe
me ishe afer ti me ate ze;
e une do doja qe edhe ty te t’vinte,
tani, per mua nje jehone kujtese,
si ajo erresire e purpurt deti.

[Askusho]

Salvatore Quasimodo u lind në Modika (Modica) në 20 Gusht 1901, bir i një punonjësi hekurudhash, e kalon fëmijërinë e tij të hershme në stacionet e vogla të fshatrave. Klasat e para i ndjek në Xhela (Gela), që këtej, fare pak ditë pas tërmetit famëkeq të 1908-ës, shkon pas të atit, i cili transferohet në Mesinën e shkatërruar. Gjatë gjithë jetës, megjithë kohën e kaluar, poeti do të kujtojë me gjallëri të jashtëzakonshme, një jetesë të çuditshme në vagonët hekurudhorë, midis gërmadhave, vrasjeve të çakallëve, lëkundjeve sizmike të njëpasnjëshme. Më pas ai studion në Palermo: janë studime teknike që do të duhej ta çonin, më vonë, në fakultetin e inxhinierisë. Në fakt, më 1919, shkon në Romë për të ndjekur Politeknikun: por gjendja e pasigurt ekonomike e detyron të kërkojë punë. Pasi punon si projektues teknik në një ndërmarrje ndërtimesh, komisioner dyqanesh, nëpunës teknik pranë një magazine romane, pasi organizon, - siç rrëfente vetë – një grevë, pikërisht në vigjilje të hyrjes në fuqi të ligjit fashist antigrevë, gjeti një punë të re, më të qëndrueshme, në Xhenion Civile. Më vonë u transferua në jug, në Rexho Kalabria dhe, pasi i la pas dore studimet, filloi të shkruante vargje: madje rifilloi, nëse është e vërtetë që përpjekjet e tij të para poetike nisin që kur ishe 14 vjeç. Poezitë e para ua lexon miqve, Salvatore Puliatit e Elio Vitorinit dhe, në vijim të ftesës së Vitorinit, më 1929, shkon në Firence, ku njeh, ndër të tjerë, Euxhenio Montalen, Manzaninën, Lorian e Bonsantin, i cili boton, për herë të parë, tre poezi të të riut sicilian në revistën “Solaria”. Është viti 1930, vit në të cilin botohet përmbledhja e parë e rëndësishme e poetit “Ujëra dhe toka” (“Acque e terre”), që pritet me vëmendje e interes nga kritika. Pastaj, përveç se me “Solarian”, bashkëpunon me revistat “Circoli” e “Leteratura” me poezitë që më vonë do të përfshihen në botimin “Oboe e mbytur” (“Oboe sommerso”, 1932). Më 1933 fiton çmimin e parë letrar, “Antico Fattore”. Ndërkaq, “puna për të siguruar jetesën” e bën të zhvendoset vazhdimisht: nga 1931-shi në Imperia, më afër miqve poetë Montale, Sbarbaro, Grande; pastaj në Sardenjë e, më në fund, falë interesimit personal të Anxhiolo Silvio Novaros, në Milano. Këtu Kuazimodo duket se gjen mjedisin e vet të natyrshëm, mes miqve që mblidhen tek Biffi e tek Savini, në diskutime të frytshme me artistë, shkrimtarë, muzikantë, si Arturo Martini, Kantatore, Sasu, Sinisgali, Ronjoni, Tofaneli, Persiko etj. Edhe pse i “internuar” në Valtelina nga një “shef që nuk i duronte poetët” – janë fjalë të tij – kthehej vazhdimisht në Milano për miqtë, për poezinë, për kërkesat e tij të thella kulturore e letrare. Një përmbledhje e re, “Erato e Apollion” e paraprirë nga një parathënie autoritare, sot e famshme, shkruar nga Sergio Solmi (më vonë parathënie edhe e vëllimit “E mbrëmja ia beh në çast” (“Ed e subito sera”) del më 1936; i vitit 1938 është vëllimi “Poezi” (“Poesie”), i shoqëruar gjithashtu me një studim të rëndësishëm të Orest Makrit (Macri); kritika më e mprehtë ndjek veprën e tij poetike. Ndërkohë e ka lënë zyrën e Xhenjos Civile: tani punon me Cezar Zavatinin, në fillim si sekretar i vetë Zavatinit, pastaj në “Settebello” dhe, duke nisur nga 1939-a si redaktor në “Tempo”. E po kësaj periudhe është vepra e tij e parë e rëndësishme në fushën e përkthimit poetik: “Lirikë grekë” (“Lirici greci”) botuar për herë të parë më 1940 me parathënie të Luçiano Ansekit. (Ansechi). Më 1942 pason vëllimi që përmbledh krijimtarinë poetike të të gjithë periudhës së mëparshme, “Dhe mbrëmja ia beh në çast”. Pastaj vjen lufta, momentet më të këqia të saj, të jetuara në Milano, në mes të frikës e të errësirës së bodrumeve. Zhytet në punë e përkthen përsëri: nga “Odiseja” e nga Katuli, “Edipi-n mbret” të Sofokliut dhe “Ungjillin” e Shën Gjonit. Por poeti, ndërkaq, përgatit një tjetër provë force: këngën epike të “Ditë pas dite” (Giorno dopo giorno”), 1947, të cilën do ta ndjekin vepra gjithashtu me vlerë: “Jeta nuk është ëndërr” (“La vita non e sogno”), 1949, “Blerimi i rremë dhe i vërtetë” (“Il falso e vero verde”), 1956. Në vitin 1958, për veprën “Toka e pakrahasueshme” (“La terra imparegiabbile”) poetit i jepet çmimi “Viareggio” (më 1953 kishte marrë, bashkë me anglezin Dylan Thomas, çmimin Etna – Taormina). Më në fund, një vit më pas (1959), Kuazimodo fitoi vlerësimin më të madh, çmimin “Nobel” për letërsi. Nga viti 1941 e pothuajse deri në vdekje (e cila ndodhi papritur në Napoli më 14 qershor 1968) Kuazimodo jep mësim Letërsinë Italiane në Konservatorin Muzikor “Xhuzepe Verdi” të Milanos; vijon në mënyrë aktive punë e tij si përkthyes– poet; pas Eskilit dhe Euripidit përkthen kryesisht Shekspirin, nga “Romeo e Zhuljeta” te “Antoni dhe Kleopatra” dhe pak poetë modernë: kilianin Neruda, amerikanët Cummings e Aiken, rumunin Arghezi. Shënime dhe recensione të rubrikës teatrore të mbajtur prej tij në të përjavshmet “Omnibus” dhe “Tempo” u mblodhën në vëllimin “Shkrime për teatrin” (“Scritti sul teatro”) 1961, ndërsa përmbledhja poetike “Të japësh e të kesh” (“Dare e avere”), e përfshirë në botimin e tanishëm (“Tutte le poesie”), është e vitit 1966. Sidoqoftë, një profil i tij biografik nuk do të ishte i plotë, nëse nuk do të shtohej se poeti ka qenë në qendër të debatit letrar të kohës sonë, duke ndërhyrë mprehtësisht, para së gjithash, mbi problemin e raportit midis poezisë e shoqërisë, duke teorizuar e mbështetur nevojën e kalimit nga “monologu” në “dialog” dhe nga një poezi “lirike” në një poezi “dramatike” e “epike”. Por, nuk janë vetëm studimet dhe artikujt e ribotuar në “Poeti e politikani dhe studime të tjera” (“Il poeta e il politico ed altri saggi”, 1960) që dëshmojnë angazhimin etik e qytetar të poetit; jo rrallë Kuazimodo ka ndërhyrë publikisht apo privatisht në favor të shkrimtarëve të burgosur, të keqtrajtuar, të ndaluar, në çdo pjesë të botës. Nëse gjuha e tij është shenja tipike e një origjinaliteti të padyshimtë poetik, interesat e tij konkrete etike e demokratike, dokumentojnë atë kurajë e atë synim të pareshtur ndaj lirisë individuale e kolektive, të cilat gjithashtu përbëjnë indin e nevojshëm, sfondin, vetë origjinën e poezisë së tij më të zgjedhur.

Përktheu Zimo Krutaj

E MBREMJA IA BEH NË ÇAST

Sikush fillikat në zemër të tokës
tejshpuar nga një rreze dielli:
e mbrëmja ia beh në çast.

ERË NË TINDARI

Tindari, të butë të njoh
mes kodrash të gjera varur mbi ujërat
e ishujve të ëmbël të Zotit,
ti sot më kaplon
e futesh në zemër.

Unë ngjis maja, humnera ajrore,
përhumbur në erën e pishave,
dhe shpura e lehtë që më përcjell
përhap në ajër,
valë tingujsh e dashuri,
e ti më merr,
nga malli i tyre më nxjerr
e frikëra hijesh e heshtjesh,
strehë gëzimesh dikur të pareshtura
e vdekje shpirti.

Për ty e panjohur është toka
ku fundosem çdo ditë
e fjalë të fshehta mëkoj:
tjetër dritë të zhvesh përmes xhamash
në petkun e natës,
e një gëzim që s’është imi prehet
në parzmin tënd.

I sertë është mërgimi,
e kërkimi i harmonisë që përfundonte
te ti, sot shndërrohet
në ankth të parakohshëm vdekjeje;
e çdo dashuri është strehë për trishtimin,
hap i heshtur në terrin
ku ti më ke vënë
bukën e hidhur të thyej.

Tindari, i kthjelltë, kthehet;
mik i ëmbël, më shfaqet qiellit
nga një kreshtë e më zgjon,
e unë bëj sikur i druhem kujtdo që s’di
se ç’erë e thellë më ka përfshirë.

TOKË

Natë, hije të kthjellëta
djep ajri,
era më mbërrin në fluturofsha te ti,
me të dhe deti aromë e tokës
ku bregut gjindja ime këndon
me vela, me trale
me fëmijë zgjuar herët në agim.

Male të thatë, fusha ku bari i parë
pret tufa e grigja,
malli juaj më mih në shpirt.

DIMËR I LASHTË

Dëshirë për duart e tua të dlira
në gjysmëhijen e flakës:
dinin për lisin e trëndafilat;
për vdekjen. Dimër i lashtë.

Melin kërkonin zogjtë
e bëheshin borë në çast;
kështu dhe fjalët.
Pak diell, një brerore engjëlli
e më tej mjegulla; e pemët,
dhe ne të ajërt n’agullim.

RRUGICË

Nganjëherë më grish sërish zëri yt
e s’di ç’qiej e ujëra
më zgjohen përbrenda:
një rrjetë dielli tek shthuret
mbi muret e tu që mbrëmjeve ishin
një nanuritje llambash
dyqanesh të mbyllur vonë
plot erë dhe trishtim.

Kohë tjetër: një vegjë rrihte në oborr,
e natën dëgjohej një vaj
këlyshësh e fëmijësh.

Rrugicë: një kryq shtëpish
që përmenden ngadalë
e s’dinë se ç’frikë është
të mbetesh vetëm në terr.

PREHJA E BARIT

Rravgim drite; shtjella të brishta,
breza ajrorë diejsh,
kërkojnë sërish humnera: hap plisin
që më përket e qetohem. Dhe fle.
prej shekujsh prehet bari
e zemra e tij me mua.

Vdekja më zgjon:
më qyq, më i vetëm,
rrah thellësinë e erës:
natën.

VJESHTË

Vjeshtë e butë, unë rrëmbehem
e n’ujërat e tua përkulem të pi qiellin,
fugë e ëmbël honesh e drurësh.

Sfilitje e sertë e lindjes
puqur me ty më gjen;
e në ty shembem e mëkëmbem:

gjë e ngratë e rrëzuar
që toka e vjel.

TANI QË DITA PO LIND

Nata po ikën dhe hëna
ngadalë shkrihet në kthjelltësi,
perëndon në kanale.

Është kaq i gjallë shtatori në këtë tokë
rrafshinë, luadhet janë të gjelbëra
si në luginat e jugut në pranverë.
I lashë shokët,
e fsheha zemrën brenda mureve të vjetër,
për të mbetur i vetëm me kujtimin tënd.

Si qenke më e largët se hëna,
tani që dita po lind
e këmba e kuajve trokon mbi gurët!

ELEGJI

Lajmëtare e akullt e natës
e kthjelltë je rikthyer në ballkonet
e shtëpive të shembura, për të ndriçuar
varret e panjohur, gërmadhat e shkreta
të tokës që nxjerr tym. Këtu prehet
ëndrra jonë. Dhe fillikate kthen
nga veriu, ku çdo gjë ngarend
pa dritë drejt vdekjes, e ti s’jepesh.

NJË HARK I HAPUR

Mbrëmja thërrmohet në tokë
me gjëmim tymi e qokthi
nuk resht, flet vetëm
heshtja. Ishujt e lartë, të errët
copëtojnë detin, në plazh
nata përvidhet guaskave.
E ti mat të ardhmen, zanafillën
që s’mbetet, ndan me krisje
të ngadaltë shumën e një kohe që mungon.
Ashtu si shkuma u qepet
gurëve, ti e humb ndjenjën e rrëshqitjes
së patundur të shkatërrimit.
Vdekjen s’e njeh, teksa vdes
kënga e zymtë e hutinit, heton përreth
prenë e tij të dashurisë, zgjeron
një hark të hapur, rishfaq
vetminë e vet. Dikush do të vijë.